Κρίση, Ιδεολογικές Προεκτάσεις και Κοινωνική Δυναμική

Την δεκαπενταετία που μας πέρασε, η λέξη «κρίση» ήταν μάλλον η συχνότερη λέξη στα στόματα όλων μάς. Από την οικονομική μέχρι την περιβαλλοντική και υγειονομική κρίση, η έννοια αυτή περιγράφει μια εποχή παγκόσμιων ανακατατάξεων και συγκρούσεων. Δεν είναι όμως απλά μια ανακατάταξη πολιτικών και κοινωνικών συσχετισμών ισχύος, είναι κάτι πολύ περισσότερο. Η είσοδος μας στην «εποχή της κρίσης» έβαλε μια μεγάλη ταφόπλακα σε όλες τις «σιγουριές» των προηγούμενων δεκαετιών γεμίζοντάς μας ένα μόνιμο άγχος και τόνους από υπαρξιακά και ανασφάλεια. Τι είναι όμως τελικά αυτό που λέμε κρίση; Ποια είναι τα αίτιά της; Γιατί επανέρχεται σαν νεκρός από τον τάφο και νιώθουμε κάθε φορά πως ο κόσμος καταρρέει πάνω στα κεφάλια μας; 

Κάθε απάντηση στα πιο πάνω ερωτήματα παίρνει θέση στην πολιτική και ιδεολογική αντιπαράθεση για το ξεπέρασμα της κρίσης. Δεν ισχυρίζομαι πως μπορώ να απαντήσω επαρκώς στα πιο πάνω ερωτήματα, πόσο μάλλον να πω πως κατέχω κάποιου είδους φόρμουλα για την επίλυση τους. Όσα γράφονται εδώ δεν αποτελούν κάποια «αλήθεια που μας κρύβουν», ούτε αποτελoύν προνομιακό πεδίο κάποιου ειδικού στην οικονομική επιστήμη. Οι λέξεις που γράφονται εδώ φιλοδοξούν να συμβάλουν από τη μία μεριά στην κατανόηση της κρίσης και από την άλλη στην κριτική των βασικών οικονομικών προσεγγίσεων και της «οικονομίας» γενικά. Η σκοπιά μου εκκινεί από μια διπλή αφετηρία: Από την θέση μου στην τάξη των εκμεταλλευόμενων του καπιταλιστικού κόσμου και την απέχθειά μου για αυτό τον κόσμο. Παίρνω μεροληπτικά θέση με τους «από κάτω» αυτού το κόσμου και το κείμενό στοχεύει να συμβάλει στην ριζοσπαστικοποίηση της οπτικής των εκμεταλλευόμενων για την καπιταλιστική κρίση. 

Σημειώσεις πάνω στην οικονομία και την κρίση της

Στην πιο ορθολογική κοινωνία βρίσκεται η πιο βαθιά μεταφυσική. Η πίστη στο χρήμα και την οικονομία, μετέτρεψε σταδιακά τη «λογική των ανθρώπων» σε «λογική των αριθμών», την αντιστροφή του πραγματικού με το ψεύτικο. Η οικονομία δεν είναι κάτι αντικειμενικό – είναι ο λόγος του κεφαλαίου. Δεν είναι μια μηχανή με δικούς της νόμους και κανόνες ή ένα φυσικό φαινόμενο, είναι το σύνολο των κοινωνικών μας σχέσεων που μυστικοποιέιται πίσω από μια σειρά τεχνικούς όρους και ποσοτικά διαγράμματα. Πίσω από την τιμή κάθε εμπορεύματος, κρύβεται ένα αόρατο πλέγμα αποκλεισμού, εκμετάλλευσης και εξαναγκασμού που διαπερνά το σύνολο των κοινωνικών μας σχέσεων. Αυτό που υπάρχει στ’ αλήθεια είναι οι αλλοτριωμένες και εκμεταλλευτικές κοινωνικές μας σχέσεις, όπως επίσης και οι σχέσεις κυριαρχίας του ανθρώπου πάνω στη φύση. Αυτές τις σχέσεις τις βλέπουμε ως διιστορικές και αιώνιες δομές που ακολουθούν την κίνηση της οικονομίας. Με άλλα λόγια, η «οικονομία» είναι η κυριαρχία της φαινομενικής απεικόνισης της υλικής ζωής (ΑΕΠ, Ρυθμοί ανάπτυξης, Πληθωρισμός κτλ) πάνω στην πραγματική της οργάνωση (κοινωνικές σχέσεις).

Όταν λέω βέβαια πως η οικονομία δεν είναι κάτι αντικειμενικό, δεν εννοώ πως είναι κάτι ανύπαρκτο ή ότι είναι απλά μια ψευδαίσθηση. Μπορεί να μην είναι ένα πράγμα με δικούς του νόμους ή κάποιο όν που μας εξουσιάζει, αλλά όσο ιδεολογικά και πρακτικά η κοινωνία συγκροτείται με βάση αυτό τον τρόπο κοινωνικής οργάνωσης, τότε η οικονομία ασκεί πραγματική εξουσία πάνω μας. Ας το δούμε αντίστροφα: Ο εξαναγκασμός, η αποξένωση και η εκμετάλλευση είναι πραγματικές σχέσεις κυριαρχίας τόσο της αστικής τάξης πάνω στον κόσμο της εργασίας όσο και των καπιταλιστικών σχέσεων γενικά στην κοινωνία και τη φύση. Η ιδεολογική μετατροπή των πιο πάνω σχέσεων από ιστορικά παροδικές κοινωνικές σχέσεις σε φυσικές και αμετάβλητες δομές, είναι αναγκαία για τη γέννηση και την αναπαραγωγή του καπιταλιστικού τρόπου κοινωνικής οργάνωσης. Αν καταφέρω συνειδησιακά να ξεπεράσω την ιδεολογία της ίδιας της οικονομίας, δηλαδή να τη δω κριτικά, δεν σημαίνει ότι με αυτό τον τρόπο μπορώ να υπερβώ τον εξαναγκασμό των οικονομικών σχέσεων. Η μυθολογία της οικονομίας θα ξεπεραστεί αν η κοινωνία επιλέξει να οργανώσει τους πλανητικούς πόρους και τις κοινωνικές της σχέσεις σε νέα βάση. Γι’ αυτό η οικονομία δεν είναι μια απλή ψευδαίσθηση, γιατί καθορίζει και καθορίζεται από την υλική ζωή της κοινωνίας. 

Για να καταλάβουμε καλύτερα τι σημαίνει μια κρίση στην οικονομία και πως μπορούμε να την αντιμετωπίσουμε, πρέπει να δούμε το πραγματικό της περιεχόμενο. Πρέπει να δούμε πίσω από τον ιδεολογικό μανδύα της φαινομενικότητας ώστε να αντιληφθούμε την ουσία της κατάστασης στην οποία βρισκόμαστε. Όταν μιλάμε για κρίση, μιλάμε πάντα για μια περίοδο όξυνσης των ταξικών αντιθέσεων και έντονης κοινωνικής μεταβολής. Οι συστημικές αντιφάσεις και η αδυναμία του καπιταλισμού να εξασφαλίσει τις κοινωνικές μας ανάγκες γίνονται τόσο ορατές, που οι εκπρόσωποι του κεφαλαίου και του κράτους προσπαθούν απεγνωσμένα να τις συγκαλύψουν. Η κρίση μας παρουσιάζεται ως ένα εξωτερικό ατύχημα στο οποίο μπορούν να ρίξουν φως μόνο οι ειδικοί. Δυσνόητες έννοιες όπως «πληθωρισμός», «χρέος έναντι του ΑΕΠ», «ρυθμοί ανάπτυξης» και τόσες άλλες, πάνε και έρχονται στο δημόσιο λόγο. Με αυτόν τον τρόπο, η καπιταλιστική οικονομία (και η κρίση της) μετατρέπεται από μια δυναμικά κοινωνικό-ιστορική διαδικασία σε μια παγιωμένη αριθμητική. Εξαλείφονται όλες οι συγκρούσεις εντός του κεφαλαίου και μεταξύ των τάξεων, εξαφανίζονται οι δομικές αντιφάσεις του συστήματος και ο δημόσιος λόγος για την κρίση παίρνει την μορφή «εθνικού προβλήματος» ή/και «φυσικής  καταστροφής». Είναι ένας λόγος που αποκρύπτει τις κοινωνικές ανισότητες και αντιθέσεις, παρουσιάζοντας ένα εθνικό κορμό που πλήττεται ενιαία από μια ανεξήγητη οικονομική καταστροφή. 

Η οικονομική κρίση είναι κρίση αναπαραγωγής των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων και της ιδεολογικής τους νομιμοποίησης. Είναι η αδυναμία του κεφαλαίου να δημιουργεί τις προϋποθέσεις και τους όρους εκμετάλλευσης στην παραγωγή και να διασφαλίζει την ομαλή κυκλοφορία των προϊόντων ανθρώπινης εργασίας[1], όπως επίσης και η αδυναμία των καπιταλιστικών σχέσεων να νομιμοποιούνται στα μυαλά των ανθρώπων. Η κρίση δηλαδή δεν είναι ποτέ ένα στενά οικονομικό φαινόμενο. Όταν έχουμε οικονομική κρίση, σημαίνει ότι έχουμε ταυτόχρονα μια σειρά από κρίσεις σε πολιτικό, ιδεολογικό και κοινωνικό επίπεδο. Έχουμε για παράδειγμα κρίση πολιτικών θεσμών (αμφισβήτηση κυβέρνησης, αστυνομίας, κτλ.), κρίση εκπροσώπησης (αποχή από εκλογές σε κοινότητες, κόμματα, συνδικάτα κτλ.), κρίση στην εργασία (στάσεις εργασίας, απεργίες, αύξηση ανεργίας κτλ.), με άλλα λόγια, έχουμε κρίση των εκμεταλλευτικών και εξουσιαστικών κοινωνικών σχέσεων συνολικά.

Επομένως, πέραν της μυστικοποίησης των κοινωνικών μας σχέσεων σε μια παγιωμένη αριθμητική και την παρουσίαση της οικονομικής κρίσης σαν (φυσική) καταστροφή που μας πλήττει ανεξάρτητα της ταξικής μας θέσης, η οικονομική κρίση είναι μια πολυεπίπεδη κρίση που κλυδωνίζει ολόκληρο το σύστημα και την κοινωνία. Αν όπως πολύ σωστά ακούγεται, «η κρίση είναι ευκαιρία για το κεφάλαιο», άλλο τόσο σωστό είναι να πούμε πως η κρίση είναι ευκαιρία και για εμάς. Η κρίση δηλαδή είναι μια στιγμή κλονισμού του συστήματος κοινωνικών σχέσεων που μπορεί να εντείνει τη φτώχεια, τη βία και τη μιζέρια της εργατικής τάξης – όπως γίνεται συνήθως – αλλά μπορεί ταυτόχρονα να ενθαρρύνει την εργατική τάξη να κερδίσει μέσω διεκδικήσεων καλύτερες συνθήκες ή ακόμα και να απειλήσει την καπιταλιστική τάξη και το υφιστάμενο σύστημα εξουσίας. 

Τα αίτια των καπιταλιστικών κρίσεων

Σήμερα λένε πως έχουμε κρίση στις πρώτες ύλες, τα καύσιμα και τα είδη πρώτης ανάγκης. Ο χαρακτήρας της κρίσης περιορίζεται στην πρόσβαση μας στα προϊόντα αναπαραγωγής μας, ή αλλιώς, για να χρησιμοποιήσουμε ένα λαϊκό και σεξιστικό χαρακτηρισμό των δελτίων ειδήσεων, «το καλάθι της νοικοκυράς μικραίνει». Αυτό οφείλεται λένε στα μέτρα του κορονοϊού, στο διακρατικό ανταγωνισμό (βλ. ουκρανικό) που μειώνουν την προσφορά ή διαταράσσουν τη σταθερότητα των τιμών στα χρηματιστήρια, ή ακόμα και στην κακοδιαχείριση της κυβέρνησης.

Όπως οι παλιές ερμηνείες της κρίσης παρουσίαζαν το σύμπτωμα της κρίσης ως αιτία, έτσι και σήμερα παρουσιάζεται σαν αίτιο της κρίσης ο κορονοιός ή ο πόλεμος στην Ουκρανία, μακριά από κάθε σύνδεση από τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής. Αποσυνδεδεμένη από το καπιταλισμό, η κρίση παρουσιάζεται στο δημόσιο λόγο σαν φυσική καταστροφή την οποία πρέπει να δεχτούμε υπομονετικά. Στην πραγματικότητα όμως, τα αίτια των οικονομικών κρίσεων είναι οι εσωτερικές αντιθέσεις που εμπεριέχει  η «κανονική» λειτουργία του συστήματος. 

Η καπιταλιστική οικονομία έχει ως στόχο τη συνεχόμενη μεγιστοποίηση του κέρδους, καθώς αυτή η μεγιστοποίηση είναι προϋπόθεση για την ανάπτυξη του κεφαλαίου. Η κίνηση του κεφαλαίου προς το κυνήγι του κέρδους, βασίζεται πάνω σε μια σειρά από ανταγωνιστικές λειτουργίες και σχέσεις που στην ενότητα τους συγκροτούν μια κινούμενη αντιφατική ολότητα. Η κρίση είναι αναπόσπαστο κομμάτι αυτής της κίνησης και πηγάζει τόσο από την αντικειμενική δομή του συστήματος όσο και από την υποκειμενική πλευρά των αντιμαχόμενων κοινωνικών τάξεων. Οι δυο αυτές πηγές των κρίσεων αποτελούν μέρος μια ενιαίας και αδιαίρετης μορφής.[2]  

Από τη μία πλευρά, ο σχεδιασμός της συνολικής παραγωγής γίνεται με βάση το πιθανό κέρδος που μπορεί να φέρει η κάθε μεμονωμένη επιχείρηση και όχι με βάση τις κοινωνικές ανάγκες της ζήτησης. Αυτός ο τρόπος ρύθμισης της παραγωγής που κινείται πίσω από την πλάτη της ζήτησης, έχει ως αποτέλεσμα τα εμπορεύματα που παράγονται να μένουν κάποτε απούλητα. Λόγω αυτού του τρόπου οργάνωσης της καπιταλιστικής παραγωγής και του ανταγωνιστικού πλαισίου στο  οποίο κινούνται οι επιχειρήσεις (τόσο μεταξύ των επιχειρήσεων αλλά και μεταξύ διαφόρων κλάδων στο εσωτερικό της κάθε μίας), έχουμε μια συνεχή εναλλαγή περιόδων ανάπτυξης με περιόδους κρίσης. 

Από την άλλη υπάρχει η υποκειμενική πλευρά του ζητήματος, που αποτελεί την άλλη όψη της αστάθειας του συστήματος. Για να καταφέρει ο καπιταλισμός να λειτουργεί σαν σύστημα πρέπει να μπορεί να «ισορροπήσει» τα ανταγωνιστικά κοινωνικά συμφέροντα της τάξης των καπιταλιστών και της εργατικής τάξης. Στόχος κάθε επιχείρησης είναι να μεγιστοποιεί το κέρδος της, και για να το πετύχει αυτό, χρειάζεται να ελαχιστοποιεί το κόστος της επιδιώκοντας ταυτόχρονα μέγιστη απόδοση. Αυτό σημαίνει πως στον κάθε καπιταλιστή συμφέρουν χαμηλοί μισθοί, εργασιακές συνθήκες χαμηλού κόστους και όσο περισσότερες ώρες εργασίας γίνεται για τους εργαζόμενους/ες, ενώ αντίθετα, στους εργαζομένους συμφέρουν ψηλοί μισθοί, καλές εργασιακές συνθήκες και λιγότερες ώρες εργασίας. Τα αντιμαχόμενα αυτά συμφέροντα αποτυπώνονται σε όλες τις φάσεις του παραγωγικού κύκλου οδηγώντας πολλές φορές σε κρίση την ομαλή λειτουργία του συστήματος.

Ας δούμε αυτές τις όψεις των αιτιών της κρίσης σε όλο τον κύκλο αναπαραγωγής του κεφαλαίου (βλ. σχήμα). Στην αντικειμενική όψη βλέπουμε πως στη φάση της επένδυσης (1^η Πράξη) η επιχείρηση αγοράζει μέσω χρήματος (Χ) τα απαραίτητα εργαλεία/μέσα παραγωγής (ΜΠ) και εργατική δύναμη (ΕΔ) τα οποία είναι και τα δυο εμπορεύματα (Ε). Η επιχείρηση αγοράζει δηλαδή όλες τις αναγκαίες υποδομές και το προσωπικό που χρειάζεται για την παραγωγή εμπορευμάτων (Π) και την πώλησή τους για ένα μεγαλύτερο ποσό από αυτό που δαπανήθηκε για την δημιουργία τους (2^η Πράξη), οδηγώντας στη δημιουργία κέρδους (Χ΄). Λόγω της αναντιστοιχίας που υπάρχει μεταξύ της παραγωγής και της ζήτησης και επειδή το κεντρικό κίνητρο μιας επένδυσης είναι το κέρδος, μπορεί είτε να μην επενδύεται κεφάλαιο γιατί δεν θεωρείται κερδοφόρα επένδυση, είτε να υπάρξει υπερεπένδυση και υπερπαραγωγή εμπορευμάτων πάνω από τα όρια της αγοράς, με αποτέλεσμα τα προϊόντα να μείνουν απούλητα. Και στην πρώτη και στη δεύτερη περίπτωση η οικονομία σταματά να κινείται, οδηγώντας πολλές επιχειρήσεις σε χρεοκοπία. Αν για παράδειγμα μια επιχείρηση παράγει 100 τόνους σίδερο, χωρίς να ξέρει τις ανάγκες της ζήτησης, υπάρχει η πιθανότητα να μην πουληθούν και να χρεοκοπήσει η επιχείρηση. Αυτή με την σειρά της μπορεί να συμπαρασύρει μέσω τον πιθανών χρεών της, τους προμηθευτές της και τις υπόλοιπες επιχειρήσεις που συνεργάζονται μαζί της σε γενικευμένη χρεοκοπία.

Στην υποκειμενική όψη βλέπουμε πως εκφράζονται τα αντικρουόμενα ταξικά συμφέροντα σε όλες τις φάσεις του κύκλου αναπαραγωγής του κεφαλαίου και της αναπαραγωγής της εργασιακής δύναμης. Στην αγορά εργατικής δύναμης από το κεφάλαιο, τα αντιμαχόμενα ταξικά συμφέροντα εκφράζονται σε συγκρούσεις για το ύψος του μισθού και την ποιότητα των εργασιακών συνθηκών, στην παραγωγική/εργασιακή διαδικασία συμβαίνει το ίδιο, ενώ στο πεδίο κυκλοφορίας των εμπορευμάτων διακυβεύεται η πρόσβαση στα προϊόντα που εμείς οι ίδιοι παραγάγαμε. Στη σφαίρα αναπαραγωγής οι ταξικές συγκρούσεις αφορούν την πρόσβαση και την ποιότητα των υπηρεσιών εκπαίδευσης και υγείας, όπως επίσης και τους αγώνες ενάντια στην μετατροπή δημοσίων αγαθών (γη, νερό κτλ.) σε εμπορεύματα προς πώληση και ενάντια στους αποκλεισμούς που αυτή η μετατροπή επιφέρει. Όλοι αυτοί οι αγώνες που εκφράζονται σε όλα τα τμήματα της κοινωνικής ζωής, είναι ταξικές συγκρούσεις που δημιουργούν ρήγματα στην καπιταλιστική κερδοφορία και φέρνουν πολλές φορές το σύστημα σε κρίση.

Το κεφάλαιο βρίσκεται πάντα σε κατάσταση εσωτερικής αστάθειας που πηγάζει από τις ίδιες του τις αντιθέσεις, χωρίς αυτό να σημαίνει πώς η εξέλιξη της κρίσης είναι προδιαγεγραμμένη εκ των προτέρων. Το κεφάλαιο είναι μια πυραμίδα από τραπουλόχαρτα που στήνεται με τρεμάμενα χέρια. Η στιγμή, ο ρυθμός και το επίπεδο της ανόδου και της πτώσης της είναι απρόβλεπτα. Ιστορικά παρατηρούμε ότι το κεφάλαιο ήταν σε θέση να επανέλθει (έστω προσωρινά) σε περιόδους ανάπτυξης, ανασυγκροτώντας τη σχετικά ομαλή λειτουργία του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, εξαπολύοντας ταυτόχρονα μια δυναμική επίθεση απέναντι στα κοινωνικά κινήματα που έφεραν το σύστημα στα όρια του. 

Η Κρίση στην Κυπριακή Δημοκρατία

Για να δούμε πιο συγκεκριμένα το χαρακτήρα της κρίσης κερδοφορίας στην Κύπρο (ή αλλιώς την όψη που παίρνει η κρίση των πολιτικοκοινωνικών καπιταλιστικών σχέσεων) πρέπει να γίνει μία συνοπτική παρουσίαση του πώς οδηγηθήκαμε ως εδώ. Πρέπει αρχικά να πούμε ότι η κρίση στην Κύπρο δεν είναι τοπική αλλά παγκόσμια και δεν ξεκινά τώρα με τον κορονοϊό αλλά πάει δεκαετίες πίσω. Κατ’ ακρίβεια, για να δούμε την εξέλιξη της δεκάχρονης (και βάλε…) κρίσης στην Κυπριακή Δημοκρατία (ΚΔ), θα πρέπει να πάμε πίσω στην μεγάλη «δυτική» κρίση της δεκαετία του 70’.

Τη δεκαετία του 70’, η παγκόσμια οικονομία μπήκε σε μια βαθιά κρίση[3] που το «κέντρο» της – τόσο της κρίσης όσο και τις στρατηγικής αντιμετώπισης της – ήταν ο αποκαλούμενος δυτικός κόσμος. Μετά από διάφορα γεγονότα (διεκδικητική δύναμη των κοινωνικών κινημάτων, όρια φορντισμού[4] και κεϋνσιανισμού[5], κατάρρευση Bretton Woods[6], πετρελαϊκή κρίση[7] κ.α.), τα ανεπτυγμένα δυτικά κράτη (ΗΠΑ, Βρετανία, Γαλλία κ.α.) και ενώσεις (ΔΝΤ, παγκόσμια τράπεζα κ.α.) εφάρμοσαν μια σειρά από πολιτικές, οικονομικές, τεχνολογικές και άλλες αναδιαρθρώσεις, αλλάζοντας όλη την μέχρι τότε στρατηγική του κεφαλαίου.[8] Οι πολιτικές αναδιάρθρωσης δεν κατάφεραν ποτέ να επαναφέρουν την καπιταλιστική ανάπτυξη στα επίπεδα της προηγούμενης περιόδου αλλά κατάφεραν – κυρίως μέσω της πίστωσης – να μετατοπίσουν την κρίση από εθνικό σε παγκόσμιο επίπεδο και από το παρόν στο μέλλον. Η χρηματοπιστωτική σφαίρα κατάφερε μέσω του δανεισμού και άλλων χρηματοοικονομικών προϊόντων, να ρευστοποιήσει την οικονομία και να δημιουργήσει μια έντονα δικτυωμένη παγκόσμια αγορά. Η χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, ήταν ένα ιστορικό γεγονός που μετέφερε την τεράστια κρίση της δεκαετίας του 70’ στο πρόσφατο παρελθόν. Από τη δεκαετία του 70’ μέχρι σήμερα, ο παγκόσμιος καπιταλισμός ζει μία παρατεταμένη κρίση κερδοφορίας, που ενώ παρουσιάζει ενίοτε κάποιες ανοδικές διακυμάνσεις, δεν κατάφερε ποτέ να φτάσει στα προηγούμενα επίπεδα καπιταλιστικής κερδοφορίας.

Στην Κυπριακή Δημοκρατία, όπως σε όλο τον κόσμο, η κρίση αυτή μεταδόθηκε μέσω του παγκοσμιοποιημένου χρηματοπιστωτικού τομέα. Στην περίπτωση της ΚΔ, εκδηλώθηκε ως χρηματοπιστωτική/τραπεζική κρίση και μεταφέρθηκε κυρίως μέσω της οργανικής μας σύνδεσης με την Ευρώπη και ειδικότερα την Ελλάδα. Το κυπριακό τραπεζικό κεφάλαιο, από την ένταξη της ΚΔ στην ΕΕ (2004) μέχρι και τα πρώτα εμφανή σημάδια της κρίσης (2011), διογκώθηκε ραγδαία και κυριάρχησε έναντι των άλλων τομέων της κυπριακής οικονομίας επεκτείνοντας επίσης σημαντικά τις επενδύσεις του στο εξωτερικό, ειδικότερα στην Ελλάδα.[9] Οι δυο πιο μεγάλες τράπεζες της Κύπρου διατηρούσαν πολύ υψηλά ποσοστά δανεισμού στην Ελλάδα σε σχέση με τις συνολικές τους δραστηριότητες, (1/2 της Λαϊκής Τράπεζας και 1/3 της Τράπεζας Κύπρου),[10] ενώ και η εμπλοκή τους στην αγορά ομολόγων του ελληνικού δημοσίου ήταν επίσης κομβική για τη μεταφορά της κρίσης στην Κύπρο. Η έκθεση των κυπριακών τραπεζών σε ελληνικά ομόλογα υπολογίζεται στα 5,8 δισ. Ευρώ.[11]Η εμφάνιση της κρίσης στον τραπεζικό τομέα μπορούμε να πούμε ότι αρχίζει το 2011 αλλά ξεσπά τον Μάρτιο του 2013. Έτσι λοιπόν, μετά από μια σειρά γεγονότων όπως ο υπερβολικός δανεισμός σε Κύπρο και Ελλάδα, το κούρεμα psi[12], την υποβάθμιση της ΚΔ από τους οίκους αξιολόγησης κοκ., η χρηματοπιστωτική κρίση έφτασε στην Κύπρο. Το αποτέλεσμα ήταν να μπούμε σε μηχανισμό εποπτείας (μνημόνιο), να πτωχεύσει η Λαϊκή, και το κούρεμα καταθέσεων στην Τράπεζα Κύπρου μαζί με άλλες επιβαρύνσεις.

Το 2016 η Κύπρος βγήκε «εκτός» μνημονίου και σε επικοινωνιακό επίπεδο διατυμπανίστηκε, τόσο στο εσωτερικό όσο και στην ΕΕ, ότι βγήκαμε από το μνημόνιο και επομένως και από την κρίση. Αυτό στην πραγματικότητα ήταν ένα ψέμα, καθώς οι μνημονιακοί έλεγχοι απλά ονομάστηκαν «μετα-μνημονιακοί ελέγχοι» και οι υποχρεώσεις του μνημονίου εφαρμόζονται ακόμα και σήμερα. Το δημόσιο χρέος σαν χρέος/ΑΕΠ σήμερα είναι πιο ψηλά από το 2013[13] και το ιδιωτικό χρέος επίσης βρίσκεται σε πολύ υψηλά νούμερα. Με πρόσχημα το χρέος[14], υπάρχει μια μόνιμη απειλή κρατικής (ή υπερκρατικής) επιτήρησης των οικονομικών μας κινήσεων, με διάφορα σημάδια να υποδηλώνουν πως μας προετοιμάζουν για μια πιθανή «επιστροφή» στην «περίοδο του μνημονίου»[15] [16].

Με αυτό τον τρόπο μπορούμε να πούμε πως η παρατεταμένη κρίση κερδοφορίας -η οποία ξεκινά την δεκαετία του 70’-  κατάφερε να αναβάλει την εμφάνιση της μέχρι την παγκόσμια κρίση του 2008 και συνεχίζεται με διάφορους τρόπους και διάφορα ονόματα μέχρι και σήμερα. Αν θέλουμε όμως να βρούμε τη ρίζα της παγκόσμιας και τοπικής κρίσης, πρέπει να εξετάσουμε τις ανεπάρκειες και τα όρια του κυρίαρχου τότε μοντέλου μαζικής παραγωγής και κατανάλωσης (φορντισμός) και τα πολλαπλά ρήγματα που έφεραν τα κοινωνικά κινήματα της δεκαετίας του 60΄(εργατικό, φοιτητικό, οικολογικό κ.α.), σε όλες τις σφαίρες της παραγωγής και αναπαραγωγής τους συστήματος. Η οικονομική κρίση είναι η παραμορφωτική εικόνα που παίρνει η κρίση των καπιταλιστικών σχέσεων στο πολιτικοκοινωνικό και ιδεολογικό επίπεδο. Η «κρίση χρέους», η «κρίση του κορονοϊού» και η «κρίση σε τρόφιμα και καύσιμα» συγκαλύπτουν τον πυρήνα και την πηγή της κρίσης που δεν είναι άλλη από την ίδια την λειτουργία του καπιταλιστικού συστήματος. Κάθε μορφή αποτελεί κομμάτι της καπιταλιστικής ενότητας σε κρίση. Ο ιός είναι ο ίδιος ο καπιταλισμός, τα υπόλοιπα είναι απλά συμπτώματα. 

Και τώρα τι;

Στο παρόν κείμενο προσπάθησα να χαρτογραφήσω σχηματικά τον τρόπο κίνησης του κεφαλαίου γιατί μόνο μια τέτοια πορεία σκέψης μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τι σημαίνει κρίση του καπιταλισμού. Το να αντιληφθούμε πως λειτουργεί η καπιταλιστική οικονομία και η κρίση της, πρώτα απ’ όλα μας βοηθά να ξεσκεπάσουμε τα ιδεολογήματα και τις ευθύνες για την οικονομική κρίση ώστε να κινηθούμε προς τη σωστή κατεύθυνση αντιμετώπισής της. Τόσο οι κάθε λογής ερμηνείες της προηγούμενης περιόδου για τα αίτια των κρίσεων (αυξημένο χρέος, διογκωμένος χρηματοπιστωτικός τομέας, νεοφιλελεύθερες πολιτικές κτλ.) όσο και οι νέες ερμηνείες που δίνονται τώρα (κορονοϊός, πόλεμος, κακοδιαχείριση, κτλ) αναγνώσκουν λανθασμένα την καπιταλιστική κρίση και δημιουργούν αυταπάτες για τη δυνατότητα υπέρβασης της. Κάθε κομμάτι είναι μέρος της καπιταλιστικής ολότητας σε κρίση. Το να αντιληφθούμε την οργανική ενότητα των διαιρεμένων σφαιρών (πολιτική, οικονομία, ιδεολογία κτλ.) και την παραμορφωτική κυριαρχία τους πάνω στις σκέψεις και τις πράξεις μας, αποτελεί μια στιγμή ρήξης στο κόσμο της φαινομενικότητας και του μερικού. 

Η κρίση είναι δομικό χαρακτηριστικό του ίδιου του συστήματος και οι λύσεις που προτείνονται από τους οικονομολόγους, τα κόμματα ή τα κοινωνικά κινήματα περιορίζονται στο επίπεδο της πολιτικής διαχείρισης (πχ. πολιτικές μείωσης του κόστους, αναδιανομή πλούτου κ.α.) ή εναντιώνονται μόνο στις ακραίες εκδοχές των οικονομικών λειτουργιών (π.χ. κατά της εμπορευματοποίησης προϊόντων πρώτης ανάγκης και δημοσίων χώρων). Παρά την σημαντικότητα όλων των πολιτικών και κοινωνικών διεκδικήσεων, θα πρέπει οι κοινωνικές δυνάμεις να αντιληφθούν πως η κρίση αποτελεί ένα επαναλαμβανόμενο φαινόμενο που δεν αφορά στενά την “οικονομία” και δεν αντιμετωπίζεται στενά με “πολιτική”.

Όσο είμαστε μέρος των αιτιών της κρίσης, άλλο τόσο είμαστε και μέρος της λύσης της. Για να απαλλαγούμε από την πολυεπίπεδη κρίση και τις συνέπειες της, πρέπει να αντιληφθούμε πρωτίστως το φαινόμενο και κατ’ επέκταση τη λανθάνουσα δυναμική της εργατικής τάξης και της κοινωνίας. Οι κοινωνικές κινήσεις που στέκονται ενάντια στην υποτίμηση των ζωών τους ή/και φέρουν πολιτικές προτάσεις διεξόδου από την οικονομική κρίση, πρέπει, αν θέλουν να απαλλαγούν από το συνεχόμενο κύκλο ήττας και ματαίωσης, να δημιουργήσουν ένα ριζοσπαστικό κίνημα που να συνδέει τους επιμέρους αγώνες με το σύνολο των κοινωνικών ζητημάτων που διέπουν όλες τις σφαίρες τις ζωής. Ένα κίνημα που να συνδέει τους ταξικούς αγώνες σε όλες τις φάσεις του παραγωγικού κύκλου και της αναπαραγωγής της εργασιακής δύναμης, με τις πολιτικές διεκδικήσεις και τους αγώνες στο ιδεολογικό πεδίο, πάνω σε μια νέα αντικαπιταλιστική βάση.

Αν θέλουμε να ξεπεράσουμε την καπιταλιστική κρίση, πρέπει να ξεπεράσουμε τον καπιταλισμό σαν σύνολο σχέσεων εκμετάλλευσης και κυριαρχίας. Πρέπει να καταργήσουμε τις νομιμοποιητικές ιδεολογίες που αυτός προωθεί και να φανταστούμε μια κοινωνία πέραν των ορίων που μας βάζουν οι καπιταλιστικές κατηγορίες και οι λειτουργίες του. Δεν επαρκεί μόνο η αντίσταση. Ο καπιταλισμός δεν καθορίζει μόνο τον τρόπο που ικανοποιούνται οι ανάγκες των ανθρώπων, καθορίζει σε μεγάλο βαθμό και τον τρόπο που επιθυμούμε και συμπεριφερόμαστε. Η παρατεταμένη κρίση κερδοφορίας, είναι κρίση αναπαραγωγής των καπιταλιστικών σχέσεων και δεν μπορεί να ξεπεραστεί αν τα υποκείμενα διαμαρτύρονται απλώς για τις καταστροφικές συνέπειες που αυτή επιφέρει. Πρέπει να (αυτό)κριτικάρουμε την ίδια την επιθυμία μας να ζούμε κάτω από την αχόρταγη και αποξενωτική λογική του κεφαλαίου. Μόνο τότε θα ζήσουμε εμπειρίες πέραν του επιπέδου της επιβίωσης. Μόνο τότε οι ζωές μας θα είναι πραγματικά ουσιαστικές.

Negative Worker

Άρθρα, περιοδικά και βίντεο που βοήθησαν στην συγγραφή:

Αρθρα

Περιοδικά

Βίντεο:

• Μαρξιστικές προσεγγίσεις στο ζήτημα των οικονομικών κρίσεων – Γιάννης Μιλιός:

---

[1] Για μια εις βάθος ανάλυση: Τα Παιδιά της Γαλαρίας, Τεύχος 16-17, «Η κρίση αναπαραγωγής των ταξικών σχέσεων ως θεωρητικό υπόδειγμα και ως ιστορική πραγματικότητα».

[2] Σε αυτό το σημείο θα ήθελα να διευκρινίσω πως αποφεύγω να πάρω συγκεκριμένη θέση πάνω στη μαρξιστική συζήτηση για το αν η κύρια αιτία των κρίσεων είναι η υπερπαραγωγή ή η υποκατανάλωση ή ο νόμος της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους κτλ. γιατί η ανάλυση μου θέλει να παρουσιάσει σχηματικά την ασυμφωνία των καπιταλιστικών λειτουργιών που δημιουργούν το φαινόμενο της κρίσης. 

[3] Για μια γραφική αποτύπωση της κρίσης στις ΗΠΑ (όπου παρόμοια χαρακτηριστικά εμφανίστηκαν και στα άλλα δυτικά κράτη) βλ: https://www.capital.gr/bloomberg-view/3481108/-ti-diaolo-sunebi-to-1971

[4] Ο Φορντισμός (Fordism) είναι το μοντέλο μαζικής παραγωγής που εγκαθιδρύθηκε μετά τον Α’ΠΠ και πήρε το όνομα του από την αυτοκινητοβιομηχανία Ford.

[5] Ο Κεϋνσιανισμός είναι η οικονομική θεωρία του Τζων Μέυναρντ Κέυνς που εστίαζε στην αναδιανεμητική πολιτική του πλούτου και αύξηση της απασχόλησης. Συνδέθηκε άρρηκτα με τον φορντικό μοντέλο παραγωγής.

[6] Νομισματική συμφωνία που συνέδεε την αξία του δολαρίου με την αξία του χρυσού (1944-1971).

[7] Ενεργειακή κρίση που προέκυψε από εμπάργκο πετρελαίου που έκανε ο ΟΠΕΚ ενάντια στις ΗΠΑ και σε άλλα φιλοαμερικάνικα κράτη. 

[8] Για ένα σύντομο ιστορικό της αλλαγής στρατηγικής από το κεφάλαιο βλ. Τα Παιδιά της Γαλαρίας, Τεύχος 15 – «ΕΚΕΙ ΠΟΥ ΜΑΣ ΧΡΩΣΤΑΓΑΝΕ…Περί της τρομοκρατίας των ελλειμμάτων και του χρέους και πως να ξεπεράσουμε την κατάθλιψη», σελ.6-14

[9] Πανίκος Δημητριάδης, Η τραπεζική κρίση στην Κύπρο, 29/3/2014: https://www.centralbank.cy/el/the-governor/previous-governors/previous-governor-s-speeches/panicos-o.-demetriades/29032014#_ftn4

[10] Χριστίνα Ιωάννου, Αχιλλέας Αιμιλιανίδης (Foreignaffairs.gr), Πώς και γιατί η Κύπρος βυθίστηκε στην κρίση, 03/03/2013 – http://www.foreignaffairs.gr/print/69205?page=show

[11] Αλεξάνδρα Τόμπρα (Βankingnews.gr), S&P: Άμεσο πλήγμα στην κυπριακή οικονομία θα φέρει πιθανή αναδιάρθρωση του ελληνικού χρέους, 15/04/2011: http://bankingnews.gr/index.php?id=14628

[12] Private Sector Involvement: https://el.wikipedia.org/wiki/Private_Sector_Involvement

[13] Γραφείο Διαχείρισης Δημόσιου Χρέους, Τριμηνιαίο Δελτίο Χρέους 4^ο Τρίμηνο (2021): https://www.mof.gov.cy/mof/pdmo/pdmo.nsf/All/BDBB242678B0A3B0C225882A0030E2AB/$file/CY%20Qrt%20Bulletin%20Q4%202021%20GR.pdf?Open  Element

[14] Για την γελοιότητα του χρέους και την «οικονομίας» γενικά, αξίζει να πούμε πως ολόκληρος ο πλανήτης είναι χρεωμένος στον ίδιο του τον εαυτό! (Βλ. https://www.economist.com/content/global_debt_clock)

Το εθνικό χρέος κάθε χώρας αυξάνεται συνέχεια και με αυτό τον τρόπο δημιουργείται ένας εικονικός μηχανισμός ελέγχου, επιτήρησης και καταστολής στα χέρια του κεφαλαίου και του κράτους.

[15] Αγγελος Αγγελοδήμου (www.brief.com.cy), Καμπανάκι για ιδιωτικό χρέος από Moody’s, 01/02/2022: https://www.brief.com.cy/oikonomia/kypros/kampanaki-gia-idiotiko-hreos-apo-moodys

[16] Γεωργία Χαννή, (www.stockwatch.com.cy), Ορατός κίνδυνος κρίσης χρέους στην ευρωζώνη, 14/06/2022: https://www.stockwatch.com.cy/el/article/epitokia-eyropi-oikonomia-trapezes/oratos-kindynos-krisis-hreoys-stin-eyrozoni

---

Φιλοξενούμενο άρθρο. Οι απόψεις που διατυπώνονται είναι προσωπικές των αρθρογράφων.